Heeft de plastic soep iets te maken met klimaatverandering?

Het is treurig dat er plastic is gevonden op onbewoonde eilanden in het midden van de Stille Oceaan, bevroren in het zee-ijs op de Noordpool en zelfs in de diepste delen van de Marianentrog. Het is niet duidelijk hoeveel plastic er precies in de oceaan terechtgekomen is over de afgelopen decennia, maar schattingen lopen uiteen van 50 tot 150 miljard kilo. Al dit oceaan-plastic bij elkaar wordt soms wel eens de ‘plastic soep’ genoemd [1].

De plastic soep is ontstaan omdat we met zijn allen, als wereldwijde samenleving, niet goed met ons plastic afval zijn omgegaan. Een groot verschil tussen de plastic soep en de klimaatcrisis is dat je geen fossiele brandstoffen kunt verbranden zonder CO₂ te laten vrijkomen, maar dat je in principe wel plastic verpakkingen zou kunnen gebruiken zonder dat die in het milieu terechtkomen. Bij de fossiele brandstof zijn gebruik en uitstoot direct aan elkaar gelinkt, terwijl dat bij plastic verpakkingen niet zo is. De klimaatcrisis vergt dus een fundamentele transitie in de brandstoffen die we gebruiken, terwijl de plastic soep oplossen ‘alleen maar’ een kwestie zou moeten zijn van een beter afvalverwerkingssysteem ontwikkelen. Zo bezien zou de plastic soep veel makkelijker op te lossen moeten zijn dan de klimaatcrisis.

Verbranding en vertering van plastic afval leidt tot broeikasgas-uitstoot

Overigens wordt in Nederland een groot deel van het plastic afval, zeker dat deel dat met het gewone huisvuil wordt ingezameld, in verbrandingsovens omgezet in elektriciteit. En omdat plastic vanuit chemisch oogpunt vooral koolstofketens zijn, komt er bij verbranding van plastic ook weer CO₂ vrij. In zekere zin is plastic dus een alternatief voor aardolie. In plaats van het op te pompen en direct te verbranden om er energie uit te krijgen, wordt de aardolie eerst omgezet in plastic, waarna het alsnog verbrand wordt. De tweede route is waarschijnlijk wel veel minder efficiënt vanuit energie-oogpunt.

Een paar jaar geleden is ontdekt dat het plastic afval dat niet wordt verbrand maar bijvoorbeeld in het milieu terechtkomt, alsnog een klimaat-impact kan hebben. Sommige bacteriën zijn inmiddels zo geëvolueerd dat ze ook plastic kunnen verteren, en tijdens dat verteren kan methaan vrijkomen. Methaan is een nog veel sterker broeikasgas dan CO₂, zodat plastic dat in het milieu eindigt wellicht op langere termijn een nog grotere klimaat-impact kan hebben. Ook in de oceaan zou dit kunnen gebeuren, alhoewel nog volstrekt onduidelijk is op welke schaal dit omzetten van plastic in methaan daar gebeurt.

Figuur 1: Plastic afval op Tuvalu, een eilandengroep in het midden van de Stille Oceaan. Tuvalu is een van de laagst-gelegen landen in de wereld, en wordt bedreigd door zeespiegelstijging. Toch is het plastic veel zichtbaarder in deze foto dan de zeespiegelstijging (foto door auteur)

Vermindering van het gebruik van plastic kan leiden tot meer energie-gebruik

Naast een beter afvalverwerkingssysteem hoor je vaak dat de oplossing voor de plastic soep ligt in het minder gebruiken van plastic. Maar daar wordt de relatie met klimaatverandering ingewikkelder. Want wat als plastic verpakkingen worden ingeruild voor bijvoorbeeld glas, of katoen? Vanuit het perspectief van de plastic soep is dat natuurlijk een verbetering, maar glas zorgt voor veel hogere energiekosten (en dus CO₂-uitstoot) bij transport en de teelt van katoen vergt een enorme hoeveelheid water. Door plastic verpakkingen in te wisselen voor andere materialen verwisselen we dus ook vaak het plastic soep probleem in voor andere milieuproblemen.

Plastic afval als visueel bewijs dat menselijk handelen ecosystemen kan schaden

Maar de belangrijkste relatie tussen de plastic soep en klimaatverandering is wellicht die van de communicatie, en het aanwakkeren van een gevoel van urgentie. In de bijna tien jaar die ik nu al als klimaatwetenschapper onderzoek doe naar de plastic soep ben ik nog nooit een ‘plastic-ontkenner’ tegengekomen. En dat terwijl de plastic soep veel verder van ons bed is (letterlijk ver weg in de oceanen) dan de klimaatcrisis, waarvan we de gevolgen daadwerkelijk nu al in Nederland merken. Mijn eigen hypothese is dat dat komt omdat plastic veel visueler is dan pak ’m beet CO₂. We kunnen het plastic in de oceanen en op de stranden fotograferen, maar de hoeveelheid CO₂ in de atmosfeer alleen maar meten. Er is intuïtief een veel minder visuele relatie tussen het verbranden van een liter benzine en de stijging van de zeespiegel dan tussen het laten slingeren van een snoepverpakking en een foto van een dode walvis met een maag vol plastic; ondanks dat de eerste relatie veel makkelijker causaal is aan te tonen dan de tweede.

Het plastic in de oceaan maakt dus heel visueel dat onze dagelijkse activiteiten een impact kunnen hebben op het milieu. En in die zin kunnen de foto’s van de plastic soep bijdragen aan een bewustzijn van het effect van ons handelen. We hebben immers maar één aarde, en het functioneren daarvan is voor een groot deel afhankelijk van de oceaan.