Hoe duurzaam zijn koffie en thee? En bestaat een ‘klimaatneutrale’ cappuccino?

Nederlanders houden van koffie en thee! We drinken dan ook gemiddeld zo’n driekwart liter per dag, namelijk zo’n 4 kopjes koffie á 125 gram (492 gram) en ruim 2 kopjes thee á 125 gram (271 gram) per persoon. Mannen drinken vaker koffie en vrouwen drinken ongeveer evenveel koffie als thee, zie ook figuur 1 [1].

Figuur 1. Koffie- en theeconsumptie bij volwassenen in Nederland [1].

Het is belangrijk om dagelijks genoeg te drinken, het liefst 1,5 tot 2 liter vocht per dag. Koffie en thee zijn, naast water en zuivel, goede manieren om je vocht binnen te krijgen. Het drinken van groene en zwarte thee verlaagt het risico op een beroerte en verlaagt de bloeddruk. Het advies vanuit het Voedingscentrum is daarom 3 koppen groene of zwarte thee per dag te drinken [2]. Ook het drinken van 2-4 koppen koffie zonder suiker past in een gezond voedingspatroon. Deze hoeveelheid verlaagt het risico op hartziekten en een beroerte met 10% [3]. Wel is het bij koffie belangrijk te kijken naar de manier waarop het is gezet. Hoe beter de koffie is gefilterd, hoe gezonder, omdat er dan minder cafestol in zit. Dit verhoogt het LDL-cholesterol. We zijn dus goed bezig wanneer we koffie en thee drinken! Maar hoe duurzaam is ons dagelijkse bakkie nou eigenlijk?

Hoe duurzaam zijn koffie en thee?

De duurzaamheid van een product kun je onder andere uitdrukken op basis van de milieubelasting door broeikasgasuitstoot, landgebruik en blauw waterverbruik. Op alle drie de aspecten scoort kraanwater het beste. In Nederland is kraanwater veilig om te drinken en makkelijk verkrijgbaar, dit is altijd de meest duurzame optie. Maar we willen ook wel eens wat anders.

Broeikasgasuitstoot

Broeikasgasuitstoot versnelt de opwarming van de aarde en daarmee klimaatverandering. We willen de broeikasgasuitstoot van ons eten liever laag houden, maar helemaal naar nul is niet mogelijk. Alle stappen in de keten, van productie, verwerking en transport tot aan de bereiding thuis, hebben uitstoot van broeikasgassen als gevolg. Op dit moment ontstaat ongeveer 21-37% van alle broeikasgasuitstoot door het maken en eten van voedsel [4]. Zwarte koffie en thee zonder melk hebben een lagere broeikasgasuitstoot dan andere dranken. Dit is de broeikasgasuitstoot die vrijkomt vanaf het planten van de koffie- of theeplant tot het bereide product in jouw kopje thuis. Drink je bijvoorbeeld koffie of thee in plaats van appelsap dan is de broeikasgasuitstoot voor je drankje respectievelijk 55% (koffie) of 75% (thee) lager, zie figuur 2 [5]. Doordat koffie en thee in grote hoeveelheden gedronken worden, is de totale broeikasgasuitstoot van in Nederland gedronken dranken wel het hoogste van alle dranken [6].

Figuur 2. Broeikasgasuitstoot van boer tot bord (kg CO2-eq/kg) van diverse dranken [5].

Landgebruik

Koffie en thee zijn een landbouwproduct en er is land nodig voor de productie. In figuur 2 is te zien waar de productie van koffie en thee met name plaatsvindt. Koffie wordt voornamelijk geproduceerd in Centraal- en Zuid-Amerika, Centraal-Afrika en Zuidoost-Azië. Thee komt met name uit Azië, maar ook uit Zuid-Amerika en West-Afrika, zie figuur 3 [7]. In vergelijking met andere dranken is er ongeveer evenveel of minder land nodig voor de productie van een liter zwarte koffie of thee, zie figuur 4 [5].

Figuur 3. Koffie- en theeproductie (ton) in 2018 [7].

Figuur 4. Landgebruik (m2/kg) van diverse dranken [5].

Blauw water

Met blauw water bedoelen we irrigatiewater. Dit is schoon water dat ook direct voor andere doeleinden had kunnen worden ingezet, zoals drinkwater. Met name in gebieden met waterschaarste kan het blauw waterverbruik beter zo laag mogelijk blijven, deze gebieden zijn te zien in figuur 5.

Figuur 5. Risico op droogte wereldwijd [8].

Voor de productie van koffie en frisdranken is relatief weinig water nodig, maar de verschillen tussen de meeste dranken zijn klein, zie figuur 6. Met name voor verse vruchtensappen is veel blauw water nodig. Sommige thee komt uit gebieden waar water schaars is, zoals het noorden van India en het noorden van China. Wat betreft waterafdruk is thee uit deze regio’s dus een minder goede optie [5, 8].

Figuur 6. Blauw waterverbruik (m3/kg) van diverse dranken [5].

Boskap

Naast de directe milieu-impact van koffie en thee via broeikasgasuitstoot, land- en waterverbruik is er ook een indirecte milieu-impact. Zo worden koffie en thee soms in verband gebracht met het kappen van tropische bossen om extra land te generen voor de productie. Om dit te voorkomen, is het van belang om te kiezen voor koffie en thee met een topkeurmerk. Dit zijn keurmerken die zijn geselecteerd op basis van ambitie op duurzaamheid, transparantie en betrouwbaarheid en de best mogelijke manier voor een consument om een verantwoorde keuze te maken. Boeren die zijn gecertificeerd met het Rainforest Alliance-keurmerk moeten voldoen aan allerlei eisen, waardoor ze werken met aandacht voor het milieu en natuurbehoud. Dit gebeurt door beïnvloeding van politiek en beleid, maar ook door het creëren van betere opbrengst, lonen en leefomstandigheden voor aangesloten kleine boeren, zodat zij zich niet genoodzaakt voelen om hun land uit te breiden door boskap. Rainforest Alliance zet zich ook in voor behoud of verbetering van bodemkwaliteit, biodiversiteit, zuinig gebruik van water, efficiënt energiegebruik van hernieuwbare bronnen en klimaatslimme landbouwtechnieken, zodat boeren ook in de toekomst koffie en thee kunnen blijven produceren [9, 10].

Mensenrechten en eerlijke handel

Bij koffie- en theeproductie vormen lage lonen een van de grootste problemen voor de werknemers en het minimumloon is niet altijd een leefbaar loon. Sommige werknemers leven daardoor in armoede. Armoede brengt mensen in een kwetsbare en afhankelijke positie en dat is weer een grote risicofactor voor mensenrechtenschendingen. Door te kiezen voor koffie en thee met een Fairtrade keurmerk, draag je zoveel mogelijk bij aan betere handelsvoorwaarden en levensomstandigheden voor met name kleinschalige koffie- en theeboeren en hun gemeenschap. Zoals eerder gezegd kunnen betere leefomstandigheden en lonen ook helpen om het kappen van tropische bossen te voorkomen [11, 12, 13].

Toekomstige productie en klimaatverandering

Klimaatverandering is een groot probleem voor koffie- en theeboeren. Zij hebben onder andere meer last van droogte, zware regenbuien en ziektes die hun oogst beïnvloeden. Daarom zetten zowel Rainforest Alliance als Fairtrade in op educatie en toekomstbestending produceren [9, 12].

Wat kan ik thuis doen voor een duurzamer kopje koffie of thee?

Gemiddeld gooien we 23 liter koffie en thee weg per jaar [14]. Dat is wel 14% van alle ingekochte koffie thuis [15]. Zonde! De meeste koffie en thee die we weggooien is overgebleven in de kan [14]. Let er dus goed op dat je precies klaarmaakt wat je van plan bent om op te drinken. Doe dit door per kopje te zetten of gebruik je kopje als maatbeker. Zo maak je precies genoeg. Je kunt koffie en thee ook bewaren in een thermosfles, zodat het langer warm blijft. Zo heb je de hele dag door een kopje bij de hand. Vergeet niet je apparaat meteen uit te zetten na gebruik. Bij het koken van theewater kun je energie besparen door alleen de hoeveelheid water op te warmen die je daadwerkelijk gaat gebruiken [16, 17, 18]. Heb je per ongeluk toch koffie of thee over? Je kunt hier nog enorm veel mee doen. Maak bijvoorbeeld eens zelf thee-fruitijsjes, koffieijsjes, ijskoffie of -thee, toetjes, mocktails, koude thee met heet water, fruit en specerijen of verwerk het in warme gerechten. Kies voor gezonde inspiratie en wees creatief!

Klimaatneutrale cappuccino, bestaat dat?

Een cappuccino zonder impact bestaat niet. Alles wat we eten en drinken heeft een impact, maar met elke keuze die we maken kunnen we deze impact zo laag mogelijk houden. Sommige producenten bieden ‘klimaatneutrale’ koffie en melk aan, je kunt dit zien op de verpakking. De daadwerkelijke uitstoot naar nul brengen is niet mogelijk in de praktijk, maar processen kunnen wel worden geoptimaliseerd en de resterende uitstoot van broeikasgassen kan worden ‘gecompenseerd’. Dit wordt bijvoorbeeld gedaan door bescherming van bepaalde natuurgebieden of andere besparende maatregelen, zoals het opwekken van groene energie en biogasinstallaties bij huishoudens die nu stoken met hout [19]. Let er op dat ‘klimaatneutrale’ opties alleen gaan over compensatie van de broeikasgasuitstoot. De overige impact op bijvoorbeeld bodemkwaliteit, boskap en leefomstandigheden is daarmee nog niet gecompenseerd.

Je kunt de klimaatimpact van je cappuccino verder verkleinen door te kiezen voor minder en/of ‘klimaatneutrale’ koemelk. De hoeveelheid koemelk die we in de koffie doen bepaalt namelijk voor een groot deel de gerelateerde broeikasgasuitstoot. Een alternatief is om te kiezen voor een plantaardige melk. De gezondheidswinst van de aanbevolen enkele porties zuivel per dag is niet 1-op-1 te vervangen door een plantaardig alternatief. Maar als er genoeg eiwit inzit en er calcium, vitamine B12 en bij voorkeur ook vitamine B2 aan is toegevoegd, leveren vervangers wel een aantal van de voedingsstoffen die je mist als je geen zuivel gebruikt. In de praktijk is een verrijkte sojadrink de meest volwaardige vervanger. Andere plantaardige alternatieven bevatten vaak te weinig eiwit en/of voedingsstoffen [20]. De broeikasgasuitstoot van koemelk is 2,5 maal hoger dan sojamelk en er is daarnaast ruim het dubbele landgebruik en 35% meer water voor nodig, zie tabel 1 [5].