Natuurlijke waterstanden
Langdurig intensieve regenval of droogte zorgen voor veruit de grootste variatie in waterstanden van de rivieren. Door de natuurlijke variatie in de hoeveelheid neerslag en verdamping van water zien we normaal gesproken dat de waterstanden hoog zijn aan het einde van de winter en lente, en het laagst aan het einde van de zomer en herfst (Figuur 1). Ten gevolge van veel winterregen en de smeltende sneeuw in het voorjaar zien we dan vaak de hoogste waterstanden en horen we ook berichten als “Rijn bereikt hoogste waterstand bij Lobith”, met als gevolg dat de uiterwaarden onder water komen te staan. In extreme situaties, bijvoorbeeld 1993, 1995 en recentelijk in juli 2021, kan dit ook leiden tot evacuaties van de gebieden tussen de grote rivieren en overstromingen in Limburg langs de Maas.
Hoogwaterpieken zijn vaak van korte duur: enkele dagen tot weken. In de zomer verdampt er netto meer regen dan er in de rivieren terechtkomt, waardoor de waterstanden in de Rijn en Maas dan laag zijn. De Rijn krijgt ’s zomers bijna al zijn water uit de Alpen (uit de smeltwater en meren), waardoor er meestal nog wel voldoende water is voor de scheepvaart. Voor de Maas geldt dit niet; in deze rivier worden de waterstanden met stuwen en sluizen kunstmatig hoog gehouden voor de scheepvaart. Extreem lage waterstanden zien we vaak als gevolg van langdurige droogte, waarbij lange tijd weinig of geen neerslag valt. Die droogte treedt dan niet alleen op in Nederland, maar ook in de landen die bovenstrooms van ons liggen zoals België en Duitsland waar een groot deel van het Nederlandse water vandaan komt. Ten tijde van droogte wordt het zelfs op de Rijn lastig voor schepen om nog over de rivieren te varen. Deze situaties duren typisch enkele weken tot zelfs maanden, zoals in 2018 (Figuur 2).

Figuur 1: Veranderingen in gemiddelde afvoeren van de Rijn bij Lobith. De zwarte lijn geeft het gemiddelde van 1901-1990 en de rode lijn die van de laatste 30 jaar (1991-2020). De sneeuwsmeltpiek is aangegeven voor het huidige en vroegere klimaat net als de verschuiving (bruine pijl). Data van Rijkswaterstaat.