Hoeveel CO₂-uitstoot wordt veroorzaakt door universitair onderwijs en hoe zou deze uitstoot het beste verminderd kunnen worden?

Als voorbeeld nemen we de Universiteit Utrecht (UU). De UU stootte tussen 2017 en 2019 ruim 60 kiloton (60.000 ton) CO₂ uit (figuur 1) [1]. In 2020 was dit slechts 37 kiloton (37.000 ton), onder invloed van de covid pandemie. De universiteit houdt haar uitstoot bij tot en met scope 3. Dat zijn emissies waarvoor de universiteit direct (scope 1), maar ook indirect (scope 2-3) verantwoordelijk is [2]. Activiteiten die CO₂-uitstoot veroorzaken zijn bijvoorbeeld de verwarming van collegezalen, -80 vriezers en zuurkasten in laboratoriumruimtes, dierenklinieken en verlichting in kantoorruimtes. Maar ook woon-werkverkeer van medewerkers en vliegreizen van studenten en medewerkers veroorzaken significante CO₂-uitstoot. In de UU Duurzaamheidsmonitor [3] vind je de volledige cijfers.

Figuur 1: Uitstoot verschillende categorieën CO₂ (in ton), Universiteit Utrecht

De CO₂-voetafdruk van de UU is gedaald van 80 kiloton in 2014 tot ruim 60 kiloton vlak voor de covid pandemie. Die daling komt vooral onder meer door de introductie van windenergie voor elektriciteit en minder uitstoot door woon-werkverkeer. De komende jaren zal de CO₂-voetafdruk van de UU steeds verder afnemen, met name door verduurzaming van de gebouwen: renovatie, isolatie, zonnepanelen. De UU streeft naar een klimaat neutrale bedrijfsvoering in 2030.

De uitstoot die de UU veroorzaakt is dus ingedeeld in categorieën. De meeste uitstoot die met onderwijs te maken heeft, zit momenteel in de emissies veroorzaakt door het gebruik van aardgas en – indien daar sprake van is bij een studieprogramma – emissies door (vlieg)reizen van studenten en docenten. Voor opslag van data van de UU is geen precieze data beschikbaar, wel vindt de opslag plaats in een KPN-datacenter gevoed met zonne-energie.

Bij de UU is het gas nu nog nodig voor de opwek van warmte en elektriciteit in het Utrecht Science Park, totdat de campus volledig is overgeschakeld op hernieuwbare bronnen zoals warmte-koudeopslag, wind en zon. Tegelijkertijd wordt dat gas dus ook gebruikt voor activiteiten die niet direct met onderwijs te maken hebben (zoals bijvoorbeeld reizen ten behoeve van conferenties). Daarmee is het niet mogelijk om specifiek voor universitair onderwijs de CO₂-uitstoot te bepalen. In 2019 veroorzaakte het totale gasverbruik (althans het deel specifiek voor eigen UU gebouwen) zo’n 29 kiloton CO₂-uitstoot, inclusief de emissies bij opwekking.

Het vliegverkeer van studenten en docenten heeft de UU deels in beeld: vliegreizen van exchange studenten worden centraal bijgehouden (2019: 2,905 kiloton CO₂). Data van vliegreizen voor veldwerk zijn echter niet beschikbaar. Daarnaast is vliegverkeer van docenten voor onderwijs niet te onderscheiden van vliegreizen voor onderzoek, naar een conferentie bijvoorbeeld.

CO₂-uitstoot verminderen

Wat kan een universiteit of docent doen om de CO₂-uitstoot van een cursus te verkleinen? Laten we kijken naar de onderwijsruimtes, reizen en laboratoria.

Onderwijsruimtes

Onderwijsruimtes (zoals collegezalen en studieruimtes) veroorzaken CO₂-uitstoot door elektriciteit voor verlichting, apparatuur en verwarming. De universiteit en de docent zelf kunnen er op letten dat collegezalen alleen verlicht en verwarmd worden wanneer deze ook daadwerkelijk worden gebruikt. Daarnaast kunnen docenten het beste hun universiteit aansporen om de opwekking van elektriciteit en warmte te vergroenen.

Reizen

Biedt online onderwijs uitkomst? Een artikel van Wageningen Universiteit [4] stelt dat —gemiddeld genomen— een groot deel van de CO₂-uitstoot van universiteiten wordt veroorzaakt door reizen van studenten en medewerkers. Online onderwijs biedt volgens de auteurs uitkomst. Uit een onderzoek uit 2021 naar de CO₂-uitstoot van het onderwijs van een Britse universiteit voor en tijdens de Covid-pandemie [5] blijkt dat de uitstoot van de universiteit weliswaar met 29% afnam door thuisonderwijs, maar dat een aanzienlijk deel van de vermeden uitstoot (zoals de verwarming van collegezalen) werd vervangen door uitstoot in de thuissituatie. Wellicht dat online onderwijs vooral uitstoot vermijdt wanneer daarmee vliegreizen voor veldwerk en internationale uitwisselingsprogramma’s onnodig worden.

Laboratoria

Tot slot zijn laboratoria een interessant aspect van de uitstoot door onderwijs. Als je er over nadenkt is het logisch dat vriezers die 24 uur per dag op min 140 of min 80 graden staan afgesteld, grote elektriciteitsgebruikers zijn. In 2021 onderzochten studenten van de UU master opleiding Sustainable Development [6] het Stable Isotope Lab van de UU Geowetenschappen faculteit. Uit hun CO₂-uitstootberekeningen blijkt dat dit lab in totaal ruim 44 ton CO₂ per jaar uitstoot, waarvan 32 ton voor energiegebruik en 12 ton voor de productie van vloeibaar stikstof. Het studententeam deed diverse aanbevelingen voor uitstootreductie, waaronder het gebruik van vloeibaar stikstof dat met hernieuwbare energie is geproduceerd en het beperken van ventilatie en verlichting. Bij de UU en andere universiteiten zijn veel van zulke laboratoria, dus dit advies biedt een flink besparingspotentieel.

Tot slot: het hierboven aangehaalde studentenonderzoek is een mooi voorbeeld van een positieve impact die universitair onderwijs heeft op het bereiken van klimaatdoelen. Door studenten oplossingen te laten creëren voor duurzaamheidsproblemen binnen hun eigen universiteit of elders, kunnen zij direct bijdragen aan uitstootvermindering én wordt er een generatie opgeleid om de komende decennia de strijd tegen klimaatverandering te voeren.