Systeemdenken
Een andere kanttekening die je kunt zetten bij het scherpe onderscheid tussen individuen en ‘het systeem’ dat sommige criticasters van het belang van individueel gedrag maken, is wat we nu precies onder ‘systeem’ moeten verstaan. Gaat het daarbij alleen om grootschalig overheidsingrijpen in de instituties die invloed hebben op duurzaamheid (bijvoorbeeld landbouw of instanties die gaan over mobiliteit of natuurbeheer) of verstaan we daar ook het collectief van groepen mensen onder? Ik zou pleiten voor het laatste. Niet alleen de overheid of andere partijen in het systeem kunnen individuele mensen inspireren; mensen kunnen ook elkaar op goede ideeën brengen en een steuntje in de rug bieden als het gaat om het leveren van een bijdrage aan een duurzame samenleving. Zo’n perspectief sluit goed aan bij systeemdenken over duurzaamheid, waarmee wordt bedoeld dat alle elementen in een systeem met elkaar samenhangen (zie bijvoorbeeld het artikel van Ballewa en collega’s uit 2019 over systeemdenken [2]).

Afbeelding 1: Stedelijk tuinieren in Californië. Onderzoek suggereert dat een gemeenschapsgroep die een positieve actie onderneemt in een heel 'gewoon' stadscentrum, voor de meeste mensen gemakkelijker te identificeren is dan een menigte mensen die met borden zwaait (Climatevisuals.org).
De sociale norm
In de psychologie wordt vaak gewezen op het belang van sociale normen: we laten ons graag leiden door wat anderen doen, omdat het gedrag van velen geldt als een standaard voor het juiste gedrag zonder dat het van bovenaf wordt opgelegd. Het expliciet onder de aandacht brengen van zo’n ‘descriptieve norm’ – impliciet of expliciet aangeven wat de meeste mensen als normaal ervaren – is een belangrijk hulpmiddel om mensen over de streep te trekken. Dat is bijvoorbeeld gebleken uit een bekende studie van de psycholoog Robert Cialdini en zijn onderzoeksteam. Uit dit onderzoek bleek dat hotelgasten meer geneigd waren om hun handdoek nogmaals te gebruiken (in plaats van direct bij de vuile was te gooien) als er een bordje stond dat andere hotelgasten die eerder verbleven in (dezelfde kamer van) het hotel dat ook hadden gedaan [3]. De hotelgasten identificeerden zich met mensen die eerder in het hotel hadden gelogeerd en lieten zich inspireren door het duurzame gedrag van die mensen.
Sociale normen zijn een krachtig middel om elkaar te inspireren tot gedragsverandering. Een lastig probleem is echter dat juist als er behoefte bestaat aan het inzetten van sociale normen, dit meestal is op een moment dat nog niet zoveel mensen het gewenste gedrag vertonen. In dat geval is het niet verstandig erop te wijzen dat de meeste mensen wel weten dat ze hun gedrag moeten veranderen maar het niet in de praktijk brengen – want dat bekrachtigt de ongewenste norm. Veel beter is het om aan te geven dat de meeste mensen hun gedrag wel zouden willen veranderen en dat er sprake is van een ‘dynamische’ norm. Dat wil zeggen dat het duurzame gedrag van mensen aan het veranderen is. Dat doorbreekt ook het stilzwijgen. Als er niet over gepraat wordt, lijkt het alsof iedereen het wel best vindt en er geen noodzaak gezien wordt om gedrag aan te passen. We kunnen nog een stapje verder gaan dan impliciete normen expliciet te maken. Bijvoorbeeld door mensen te laten ervaren dat hun individuele gedrag dat er ogenschijnlijk niet zoveel toe doet, wél het verschil maakt in het grotere geheel als je ‘systeemdenken’ toepast. Daarmee wordt bedoeld dat je je eigen gedrag ziet als onderdeel van een groter geheel waarin ook allerlei andere factoren een rol spelen en dat die factoren elkaar onderling beïnvloeden. Er zijn verschillende technieken om mensen te laten ervaren dat hun gedrag impact heeft op het grotere geheel. Als je alleen naar jezelf kijkt, lijkt minder lang douchen of minder vlees eten een druppel op een gloeiende plaat met een verwaarloosbaar effect op het systeem. Als je beseft dat het niet alleen gaat om jouw gedrag maar om het gedrag van alle mensen bij elkaar, is het gemakkelijker om te begrijpen dat al die individuele gedragingen wel degelijk effect hebben op duurzaamheid. En dan is het ook gemakkelijker om zelf verantwoordelijkheid te nemen. Dat zie je ook terug in de trend dat mensen in een buurt of een ander collectief samen aan de slag gaan om aan duurzaamheid te werken door bijvoorbeeld als groep zonnepanelen aan te schaffen of lokaal voedsel te bestellen. Het gedrag van mensen doet er dus wel degelijk toe, zeker als zij zich verenigen en samen actie ondernemen [4].