Hoe moeilijk is het juridisch gezien om vlees duurder te maken?

De productie en consumptie van vlees veroorzaken veel uitstoot van broeikasgassen. We zouden dus eigenlijk minder vlees moeten consumeren en dit duurzamer moeten produceren. De prijs van vlees is daarbij van groot belang: reflecteert die eigenlijk wel de daadwerkelijke (maatschappelijke) kosten voor het klimaat, milieu, maar ook arbeidsomstandigheden en dierenwelzijn? De overheid kan de prijs verhogen of heffingen opleggen. Als ondernemers samen de prijs van vlees willen verhogen met het oog op duurzaamheid, is het grootste obstakel het zogenoemde mededingingsrecht. Prijs is namelijk een van de belangrijkste factoren op basis waarvan ondernemers kunnen concurreren, en prijsafspraken zijn over het algemeen een “no-go”. Het mededingingsrecht is de laatste jaren wel in ontwikkeling, en er is steeds meer debat over de ruimte voor duurzaamheidsdoelstellingen.

#vleestaks #bio-industrie

Er zijn twee mogelijke routes voor een antwoord op de vraag hoe moeilijk het juridisch gezien is om vlees duurder te maken: zou de overheid dat doen, of ondernemers?

Maatregelen vanuit de overheid

We beginnen met de overheid. In principe mag de overheid zich bemoeien met de prijs van producten of diensten, maar dat mag volgens de Prijzenwet alleen als er sprake is van een “economische noodsituatie”, dus dat het heel erg slecht gaat met de economie en er bijvoorbeeld sprake is van ernstige inflatie, en dat komt – gelukkig – zelden voor.[1]

Bovendien is een algemene prijsverhoging zonder aanvullende maatregelen en voorwaarden geen garantie voor grotere duurzaamheid.

pexels-kevin-malik-9016550.jpg

Afbeelding door Kevin Malik via Pexels.com

Een ander optie voor de overheid om duurzaamheid in de vleesindustrie en vleesconsumptie via prijzen af te dwingen, is via een duurzaamheidsheffing of -belasting, een beetje zoals accijns op tabaksproducten of alcohol. De opbrengsten zouden dan gebruikt kunnen worden voor maatregelen die duurzaamheid verbeteren of stimuleren. Zo’n heffing moet wel in overeenstemming zijn met de Europese regels van de interne markt. Het nadeel van een heffing of belasting op vlees is bovendien dat het probleem zich kan verplaatsen: als vleesproductie in Nederland door bijvoorbeeld een belasting op het houden of slachten van dieren onaantrekkelijk wordt, zal er meer buitenlands vlees geïmporteerd worden dat wellicht niet duurzaam is geproduceerd.[2]

Wat kan de ondernemer doen?

Naast ingrijpen door de overheid hebben ondernemers de vrijheid om de prijs van vlees in hun winkels te verhogen. Maar als hun concurrenten dat niet ook doen, dan zorgt de marktwerking ervoor dat consumenten naar een andere winkel zullen gaan om daar goedkoper vlees te halen. Het is dus voor een ondernemer afzonderlijk, zonder afstemming met andere aanbieders van vlees, niet aantrekkelijk om de prijs te verhogen.

Dan zit er voor ondernemers niets anders op dan om met hun concurrenten prijsafspraken te maken: als ze het allemaal doen, dan kan de consument niet zomaar naar een winkel overstappen waar de prijs het laagste is.

Eerlijke concurrentie

Op dit punt komt het zogenoemde mededingingsrecht in beeld: dit is het rechtsgebied dat zorgt voor eerlijke concurrentie op de markt. Het onderliggende idee is dat eerlijke concurrentie tussen bedrijven de meest optimale verhouding van prijs en kwaliteit creëert, en dus het beste resultaat voor de consument. Een van de dingen waar het mededingingsrecht, en ook de mededingingsautoriteit (in Nederland: de Autoriteit Consument en Markt (ACM), in Europa: de Europese Commissie) streng op let zijn afspraken tussen ondernemers die de mededinging beperken: dit noemen we kartelafspraken. En laat prijsafspraken nou net een van de meest schadelijke dingen zijn voor de mededinging!

In beginsel wordt een afspraak om vlees duurder te maken dus direct “gevangen” door het kartelverbod van Artikel 6 Mededingingswet en Artikel 101 VWEU.[1] Supermarkten, producenten en verwerkers hebben al eens eerder geprobeerd onderling afspraken te maken om alleen nog maar kippenvlees te verkopen met meer dierenwelzijn voor kippen: de Kip van Morgen.[2] Het gevolg van dit initiatief zou zijn dat consumenten niet meer de keuze zouden hebben voor supergoedkope ‘plofkip’, en dat de prijs van kippenvlees over het algemeen licht zou stijgen. De ACM oordeelde echter dat de afspraken in strijd zijn met het kartelverbod, en dat de nadelen voor de consument, namelijk de beperking van de keuzevrijheid en de prijsstijging, niet gecompenseerd werden door objectieve voordelen.[3] Datzelfde oordeelde de ACM over de sluiting van vijf kolencentrales.[4]

De zaken over de Kip van Morgen en de kolencentrales hebben voor veel debat gezorgd over de juiste verhouding tussen het mededingingsrecht en duurzaamheidsdoelen. De ACM heeft niet stilgezeten, en publiceerde verschillende beleidsdocumenten over dit onderwerp. Zo publiceerde de ACM in 2021 het tweede concept van de Leidraad duurzaamheidsafspraken, die ondernemers moet helpen om te begrijpen welke duurzaamheidsinitiatieven toegestaan zijn.

Duurzaamheidsinitiatieven

In de Leidraad maakt de ACM onderscheid tussen drie types duurzaamheidsinitiatieven. Het eerste type afspraak heeft een verwaarloosbaar effect op de concurrentie, door bijvoorbeeld geen of nauwelijks invloed te hebben op prijs, kwaliteit, variatie van aanbod, of distributiewijze.[1] Duurzaamheidsafspraken die alleen maar bedoeld zijn om de productkwaliteit en/of innovatie te bevorderen, stimuleren de mededinging juist. Deze afspraken vallen buiten de reikwijdte van het kartelverbod.

Het tweede type zijn duurzaamheidsinitiatieven waarvan de voordelen opwegen tegen de mededingingsbeperkingen, zoals eerder al even besproken. De duurzaamheidsvoordelen dienen objectief en zo concreet mogelijk te zijn, en gebaseerd op betrouwbaar onderzoek van kennisinstituten, overheidsinstanties of internationale organisaties, om zogenaamde “greenwashing” te voorkomen: een prijsverhoging onder het mom van duurzaamheid moet ook daadwerkelijk leiden tot minder milieuschade, beter dierenwelzijn of andere duurzame voordelen, en mag niet een verkapte beperking van de concurrentie zijn. De voordelen, en de compensatie van de nadelen, kunnen beoordeeld worden vanuit het perspectief van zowel specifieke consumenten van een product, als dat van de samenleving in brede zin. Verder dient de duurzaamheidsafspraak noodzakelijk te zijn: er moeten geen manieren bestaan om hetduurzaamheidsdoel te bereiken op een manier die minder beperkend voor de mededinging is. Tenslotte moet er voldoende concurrentie blijven bestaan. Als er sprake is van ernstige mededingingsbeperkingen - zoals prijsafspraken - is het moeilijker om aan al deze voorwaarden te voldoen.

Een prijsverhoging moet ook daadwerkelijk leiden tot minder milieuschade en beter dierenwelzijn

Het moge duidelijk zijn dat het niet makkelijk is om aan al deze voorwaarden te voldoen. Het voorbeeld van de Kip van Morgen toont ook aan dat er soms alternatieven mogelijk zijn: nadat die zaak voor zoveel discussie had gezorgd, gingen uiteindelijk steeds meer supermarkten uit eigen initiatief plofkip weren. Op vrijwillige basis sloten steeds meer ondernemers zich aan bij o.a. het Beter Leven keurmerk. Het doel van de Kip van Morgen is uiteindelijk dus toch bereikt, maar dan in een situatie van vrije concurrentie.[2]

Een derde type afspraken die de ACM in de Leidraad duurzaamheidsafspraken bespreekt, zijn duurzaamheidsafspraken die niet in aanmerking komen voor de voorgaande uitzondering van de mededingingsregels. In dat geval kan de ACM de ondernemingen uitnodigen om te bespreken welke mogelijkheden er toch nog zijn om de duurzaamheidsdoelstelling te benaderen.[3]

Duurzaamheidsinitatieven in de toekomst

Het is dus behoorlijk lastig om vlees zomaar duurder te maken: het mededingingsrecht is een groot obstakel voor duurzaamheidsafspraken. Daarom is in 2019 een wetsvoorstel ingediend voor de Wet ruimte voor duurzaamheidsinitiatieven (hierna: wetsvoorstel RvD). Dit wetsvoorstel wil duurzaamheidsinitiatieven makkelijker maken door de mogelijkheid te creëren dat partijen hun initiatieven om laten zetten in een soort regelgeving.[1] Sinds de val van het kabinet Rutte III in januari 2021 is dit wetsvoorstel op de plank komen te liggen en het is onduidelijk of het ooit doorgaat, ook omdat er bezwaren tegen zijn in het licht van de samenhang met het Europese mededingings- en interne marktrecht. Ook de Europese Commissie is bezig om een eigen visie op duurzaamheid en mededinging, en het landbouw- en voedselsysteem te ontwikkelen, maar dit heeft nog niet tot duidelijke, bindende voorschriften geleid.[2]

Het duurder maken van vlees met het oog op duurzaamheid is dus een complex vraagstuk met meerdere oplossingen en juridische obstakels.

Hoe kwam dit artikel tot stand?

Deze vraag is beantwoord door Pauline Phoa
Reviewer: Lisanne Hummel & Sybe de Vries
Redacteur: Lieke Geessinck
Gepubliceerd op: 5 mei 2022
Wat vond je van dit antwoord? Geef ons je mening!

[1] Prijzenwet https://wetten.overheid.nl/BWBR0002353/2019-01-01

[2] Willy Baltussen, Robert Hoste, Nera Herceglic, Huib Silvis, Beprijzen van vlees en verduurzaming – Een begaanbare weg?, Wageningen University & Research, april 2021 https://edepot.wur.nl/545786

[3] Artikel 6 Mededingingswet sluit geheel aan bij het Europese verbod op mededingingsbeperkende afspraken of gedragingen zoals neergelegd in Artikel 101 VWEU (Verdrag betreffende de Werking van de Europese Unie). .

[4] Autoriteit Consument en Markt. Afspraken Kip van Morgen beperken concurrentie https://www.acm.nl/nl/publicaties/publicatie/13760/Afspraken-Kip-van-Morgen-beperken-concurrentie

[5] Autoriteit Consument en Markt. Analyse ACM van duurzaamheidsafspraken ‘De Kip van Morgen’ https://www.acm.nl/sites/default/files/old_publication/publicaties/13758_analyse-acm-kip-van-duurzaamheidsafspraken-kip-van-morgen-2015-01-26.pdf

[6] Autoriteit Consument en Markt. Analyse sluiting kolencentrales https://www.acm.nl/sites/default/files/old_publication/publicaties/12033_acm-notitie-sluiting-kolencentrales.pdf

[7] Tweede Concept Leidraad Duurzaamheidsafspraken 2021, p. 8. https://www.acm.nl/sites/default/files/documents/2e-concept-leidraad-duurzaamheidsafspraken.pdf

[8] Autoriteit Consument en Markt. Welzijn kip van nu en ‘Kip van Morgen’ https://www.acm.nl/sites/default/files/documents/2020-08/welzijn-kip-van-nu-en-kip-van-morgen.pdf

[9] ACM, tweede Concept Leidraad Duurzaamheidsafspraken 2021, p. 23. .

[10] Kamerstukken II 2018/19, 35 247, nr. 3, p. 1. .

[11] Europese Commissie, Competition Policy Brief, September 2021. https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/63c4944f-1698-11ec-b4fe-01aa75ed71a1/language-en/format-PDF

©De tekst is beschikbaar onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding-NietCommercieel-GelijkDelen 4.0 Internationaal, er kunnen aanvullende voorwaarden van toepassing zijn. Zie de gebruiksvoorwaarden voor meer informatie.